Đi Coi Cải Lương Với Ngoại

*** Dành tặng Kim Trúc, người đã cho tôi cảm hứng viết bài nầy. TH

Tùy bút của Thanh Hà 

1/-

Hồi nhỏ tôi thích nghe cải lương vọng cổ lắm.

Tôi nói Nghe là vì thời ấy vô tuyến truyền hình chưa ra đời, nên chỉ được nghe các nghệ sĩ hát qua chiếc radio mà thôi.

Tôi chắc khoảng 10 tuổi, vậy mà khi một nghệ sĩ cất tiếng hát là tôi đã phân biệt được đó là nghệ sĩ nào rồi. 

Vào những tối đài phát chương trình cải lương, đêm thanh vắng mọi hoạt động đều im ắng, nằm trong giường lắng nghe các nghệ sĩ tài danh đóng vai thiện ác, trẻ già, đào thương đào lẳng, kép độc kép chánh, hề…ca hát mà tôi cũng khóc cười, giận ghét, vui buồn theo nhân vật.  

Nầy nhé, đào thương thì có sầu nữ Út Bạch Lan, Ngọc Giàu, Thanh Nga, Diệu Hiền, Phượng Liên, Lệ Thuỷ, Mỹ Châu, Bạch Tuyết…

Kép chánh trẻ có Thành Được, Tấn Tài, Hùng Cường, Minh Phụng, Thanh Sang, Dũng Thanh Lâm…

Vai người trung, cao niên có Út Trà Ôn, Hữu Phước, Trường Xuân, Văn Chung. Hề có Văn Hường…v..v..

Tôi không nhớ hết những nghệ sĩ lừng danh một thời, xin lỗi vì chỉ nhắc vài tên nghệ sĩ tiêu biểu.

Có những tuồng cải lương tôi nghe nhiều lần đến nổi thuộc lời ca, cùng diễn biến mà nghệ sĩ sắp đối thoại hoặc hát, thế mà mỗi lần nghe lại vẫn say mê như lần đầu. Sau đó cùng với em gái thứ năm, buổi chiều không phải đi học chui vào góc kẹt bồ lúa bắt chước lấy khăn tắm choàng vai giả làm hoàng tử, hoặc cài hoa dâm bụt lên tóc đóng vai công chúa tiểu thư ư ử hát cũng lâm ly não nùng lắm.

*Tất nhiên là hát trật lất, nhớ đoạn nào hát đoạn ấy.

Còn nhớ nghệ sĩ Tấn Tài hát Võ Đông Sơ, Bạch Thu Hà :

Biên cương lá rơi Thu Hà em ơi

Đường dài một mình em không đến nơi

Mây nước buồn cơn lửa binh

Hết kể chuyện chung tình

Khóc than riêng em một mình

Cây tuôn lá xanh xây mồ cho anh

Tình đầu bẽ bàng trong cơn chiến chinh

Đưa tiễn nào hay rẽ chia

Cách trở hận muôn đời

Nói nữa chi thêm…nghẹn… lời…

Trời ơi lỡ sa cơ giữa chiến trường thọ tiễn, nên Võ Đông Sơ đành chia tay vĩnh viễn… Bạch…Thu…Hà…

Không hiểu sao có những sự việc hoặc vài hình ảnh xảy ra từ thời xa xăm niên thiếu cứ đeo chặt trong ký ức tôi không rời được. Chẳng hạn như nhắc về tuồng tích cải lương thì có hai hình ảnh tới giờ tôi vẫn nhớ.

Hình ảnh thứ nhất là một đoạn thoại vài câu do kép độc Trường Xuân diễn vai Hoàng Đế Diệp Chấn Phong trong vở Thuyền Ra Cửa Biển. Tôi không nhớ chính xác từng từ, nhưng đại khái là ông vua Diệp Chấn Phong tỏ tình với công chúa Chiêu Trúc Lệ do sầu nữ Út Bạch Lan đóng, vua nói rằng nhiều năm trước ông sang thăm vua láng giềng thì bất chợt nhìn thấy hai chị em công chúa nhỏ rong chơi trên hồ nước. Hình ảnh cô em cứ ám ảnh ông mãi. Ông biết mình đã yêu. Vợ mất, ông không tái giá, chờ đợi cho nàng thành thiếu nữ sẽ xin cưới. Oái oăm là nàng và hoàng tử con ruột của ông đã yêu nhau mất rồi.

Tôi đã quên hết tình tiết câu chuyện éo le ngang trái, nhưng mấy lời thoại ngắn ngủi của nghệ sĩ Trường Xuân tỏ tình, nhắc chuyện công nương Chiêu Trúc Lệ rong chơi trên hồ là còn ở lại trong trí tưởng tượng của tôi đến tận bây giờ.

Tuy chỉ nghe qua lời ca mà tôi như thấy rõ ràng hình ảnh yểu điệu nàng công nương dong thuyền trên mặt hồ êm ả theo sự vẽ vời tưởng tượng riêng của mình.

Có phải bản tính mơ mộng của tôi đã hình thành quá sớm hay không vậy ?

Chỉ nghe một đoạn văn ngắn ngủi mà đã khiến lòng tôi mơ tưởng suốt mấy chục năm dài !

Hình ảnh thứ hai: cả đời chỉ một lần duy nhất tôi xem cải lương trực tiếp tại rạp Châu Văn, Rạch Giá vào năm 11 tuổi. Má mua vé để bà ngoại dắt bốn chị em gái đi xem hát đoàn Kim Chưởng.

Có nghệ sĩ Phượng Liên trong vở Tiếng Hạc Trong Trăng (hay Người Nhạn Trắng tôi không nhớ rõ), cô Phượng Liên mặc chiếc áo trắng tha thướt kiểu cổ với dãi thắt lưng lơi lã, tóc dài đến eo, phần trên lược giắt trâm cài. Mỗi lần cô xoay chuyển thì đôi hoa tai lấp lánh đong đưa nhịp nhàng theo. Chúng tôi ngồi cách mấy hàng ghế nên nhìn khá rõ. Một tay cầm thanh gươm, tay kia cô ra điệu bộ lúc uyển chuyển lúc cương quyết theo tình tiết câu chuyện mà cô ngâm diễn. Rồi cô bỗng nắm nhẹ tà áo và nhún hai chân xuống, cử chỉ vô cùng duyên dáng.

Hình ảnh xinh đẹp quí phái của cô Phượng Liên trong chiếc áo trắng dưới ánh đèn sân khấu lung linh huyền ảo ấy khắc vào trí óc con bé 11 tuổi quá đậm sâu. Tôi ước ao mình mau lớn để trở thành thiếu nữ yểu điệu thướt tha như người nghệ sĩ vậy.

2/-

Đó là hai câu chuyện về cải lương đã tác động nhiều tâm hồn tôi.

Giờ quay lại chuyện đời thường, về Bà Ngoại của tôi. 

Y phục hàng ngày của Ngoại rất đơn giản như bao nhiêu người nông dân thuần phác: áo bà ba trắng quần đáy lá nem. Khi ra ruộng thì áo bà ba đen. Tôi nhớ Bà Ngoại không mặc y phục màu nào khác ngoài hai màu đen trắng.

Quần đáy lá nem là kiểu quần đặc biệt chỉ người cao niên thời Ngoại là còn mặc, phần đáy là mảnh vải rộng ghép vào chứ không có đường may ở giữa, để cử động được thoải mái nhất là những người lao động đứng ngồi đều không bị vướng dể bị sút đường chỉ.

Mỗi khi Ngoại đi dự đám tiệc, đi xa thăm họ hàng thì Ngoại sẽ mặc áo dài gấm hoặc the trắng có ẩn hoa văn trang nhã cùng với quần lãnh Mỹ A đen láng bóng. Mang đôi guốc mộc quai trắng giản dị.

Tất nhiên buổi đi xem cải lương Ngoại mặc áo dài gấm trắng, tóc bới cao.

Chị em tôi xúng xính trong bộ quần áo mới, náo nức theo Ngoại đến bến đón xe khách Lambretta tám chỗ ra tỉnh cách đó 7 km xem hát.

Ngoại tôi vốn là cô thôn nữ xinh xắn, dáng cao thon gọn, mắt mũi miệng đều hài hoà duyên dáng, do tuổi tác và hằng ngày quá lam lũ phơi nắng dầm mưa nên sắc vóc tàn phai khá nhiều. Nhưng khi khoác vào người y phục tươm tất trông Ngoại đạo mạo hẳn lên. 

Ngoại cả đời vất vả chỉ khi sức khoẻ yếu thì mới chịu nghỉ ngơi. Mọi người tin tử vi nói rằng Ngoại tuổi con gà nên số vất vả bương chải. 

Tôi biết không phải thế. Chẳng qua vì tấm lòng hy sinh, thương má tôi là con một, nên cưu mang thêm đàn con sáu đứa của má– tuy có chồng công chức trung cấp nhưng cuộc sống thật thanh bần–. Ra đường là một phụ nữ quí phái, nhưng về nhà là miệt mài ngồi may quần áo cho hàng xóm kiếm thêm thu nhập phụ với ba.

Nếu đừng vì sáu chị em tôi thì Ông Bà Ngoại đã có cuộc sống rất nhàn hạ. Hồi ấy với vài mẫu ruộng, chỉ cần mỗi năm gieo mạ một mùa là dư dã gạo cho cả gia đình 10 miệng ăn, còn có thừa để bán.

Nhưng ông bà ngoại tôi quanh năm không bao giờ chịu ngồi không. Xong mùa gặt lúa, Ông Ngoại xây qua xếp rơm ủ nấm. Giờ tôi còn cảm nhận được hương vị của món canh nấm rơm trên đầu lưỡi, chỉ nấu chay không cần thêm thịt cá mà vẫn đậm đà thơm ngọt.

Đồng thời Ông Ngoại còn dựng giàn tre cho dây bầu, bí, dưa, khổ qua… leo. Đến mùa khô thì Ngoại tát đìa, ao bắt cá. Những con cá lóc, cá trê, cá sặt no tròn nhảy nhót chống cự khi bị bắt quăng vô thùng thiếc.

Trong vườn nhà chúng tôi có trồng nhiều chuối. Cạnh bên là cái ao nho nhỏ, mùa mưa rau muống, rau ngổ, bông súng tươi non chen nhau mọc đầy mặt nước. Bà Ngoại tiếc của trời nên nuôi một con heo để lấy cơm thừa canh cặn, xắt cây chuối non, lấy rau nấu chung với cám cho heo ăn. 

Ngày làm lụng vất vả, nhưng mỗi đêm về chị em tôi lên giường xấp lớp náo nức chờ Ngoại thay má vào nằm cạnh vừa quạt vừa kể chuyện đời xưa hoặc hát những bài vè, ca dao ru chúng tôi ngủ.

Lúa ngô là cô đậu nành

Đậu nành là anh dưa chuột

Dưa chuột là ruột dưa gang

Dưa gang là nàng dưa hấu

Dưa hấu là cậu lúa ngô

Lúa ngô là cô đậu nành…

Hoặc :

Cái cò mày đi ăn đêm

Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao…

Ngoài ra còn kể chuyện Nàng Út Rẫy Dưa, An Tiêm trồng dưa hấu…Chúng tôi nghe đi nghe lại hàng trăm lần vẫn không biết chán.

Giọng Ngoại hát không hay như các ca, nghệ sĩ. Lời bài hát không văn hoa mỹ miều mà chỉ là những câu chơn chất trẻ con nào cũng biết, nhưng chuyên chở tình yêu thương âu yếm nên thấm sâu vào lòng chúng tôi hơn tất cả.

 

Cứ vậy, mà Ngoại đã thay Má nhiều lần ru chị em tôi vào giấc ngủ vô tư, êm ái. Vì Má còn bận chong đèn thức đêm bên bàn máy may, đạp cho nhanh đường kim mủi chỉ mong sớm hoàn thành cái áo, cái quần kịp sớm mai giao theo lời yêu cầu của khách.

Theo dòng thời gian, chúng tôi lớn lên thêm. Đi học xa nhà. Đồng lương ba cố định, má nhận thêm nhiều hàng, những đêm thức khuya của má càng tăng để  gom góp tiền cho chị em tôi trả phòng trọ, ăn uống, sách vở. Ông Bà Ngoại chắt chiu tiền bán heo, bán lúa dư phụ giúp.

Lúc ấy không có điện thoại, chỉ liên lạc nhau bằng thư từ. Nhớ gia đình, mỗi tuần viết hai lá thư về nhà kể đủ chuyện trường lớp, sinh hoạt… và ngược lại má, chị, em gái cũng viết ngần ấy kể chuyện nhà. 

Một hôm trong phong bì chúng tôi nhận được, theo thường lệ là có ba lá thư với nét chữ của ba người thì lần nầy đặc biệt thêm một tờ thư đính kèm vài câu  bằng bút chì nét chữ nguệch ngoạc, xiên xéo dù trang giấy học trò có kẻ hàng. 

Ngạc nhiên không biết của ai. Chừng xem cuối dòng mới biết là thư của bà ngoại. Trời ơi ! Chúng tôi đọc mà nước mắt nhoè nhoẹt vì cảm xúc. Ngoại nói rất nhớ thương các cháu gái sống xa nhà, hãy giữ gìn sức khoẻ, khi nào về ngoại sẽ kho cá lòng tong với tiêu hành mỡ cho các cháu ăn –vì biết chúng tôi thích–

Thơ ngoại viết chỉ vài hàng mà tôi đọc hoài không hết,  vì mãi khóc. Chị hai kể là ngoại viết cả buổi mới xong, khiến chúng tôi càng khóc dữ khi hình dung cảnh ngoại ngồi gò lưng cặm cụi nắn nót đánh vật từng chữ a, b, c để trút tình yêu thương lên giấy cho đàn cháu. 

Đó là lần đầu tiên cũng là lần duy nhất ngoại viết thơ trong đời.

Qua lời má thì ngoại không được đến trường ngày nào, chỉ khi má được đi học thì về chỉ lại cho ông bà ngoại để đọc sách kinh Phật. Thế mà những tuồng tích truyện Tàu : Tam Quốc Chí, Hán Sở Tranh Hùng…cả ông bà Ngoại đều nhớ và kể vanh vách không sai đoạn nào.

Cá lòng tong kho tiêu, đó là món dân dã rẻ tiền, loại cá nhỏ dài chừng 3-4 cm sống trong sông lạch, qua tài nấu nướng ngoại của tôi mới làm cho nó trở nên đặc sắc. Bây giờ nó thành món ăn xa xỉ, kể cả nhà hàng sang trọng cũng thêm vào menu, nhưng tôi vẫn chưa thấy ai kho ngon bằng ngoại. Có lẽ vì ngoài hương vị đậm đà còn chất chở cả một vùng trời tuổi thơ ?

3/-

Hồi nhỏ xem-nghe- cải lương khiến tâm hồn tôi bay bỗng, mơ mộng về những chuyện thần tiên. 

Còn Ngoại của tôi không có quần áo đẹp, không có giọng hát hay, Ngoại chỉ có một tấm lòng quảng đại để yêu thương chăm lo đàn cháu. Nhưng chính những săn sóc đời thường mới là hạnh phúc vô giá mà không phải người nào cũng được ban ân sủng.

Thanh Hà

July 2021